वाचता वाचता

झेनच्या सहजस्फूर्त निर्मितीचा

सहज सुंदर आदर्श : ‘गायतोंडे’ ग्रंथ !

भाग २

. प्रदीप  सं नेरुरकर 

तर लक्ष्मण श्रेष्ठ नि गायतोंडे यात एका पिढीचं अंतर असूनसुद्धा ते मित्र होऊ शकले, कारण त्यांच्या ‘शांततेचा भंग’ न करणारा म्हणून तो आवडला. लक्ष्मण म्हणतात “त्यांची बोलण्याची गरज खूप कमी होती.” शांततेचे रिकामे अवकाश त्यांना आवडायचे. स्वतःतच रमण्याची वृत्ती. ते म्हणायचे “पेंटिंगमध्ये किंवा आयुष्यात एकही जास्तीची गरज नसलेली गोष्ट आली की ते बिघडतं.” म्हणून ते सदैव जीवनात दक्ष रहात. “सगळ्यातून एकेक गोष्ट कमी करत जायची, मग त्यात शेवटी शिल्लक राहतो तो इसेन्स वा गाभा.” “गायतोंडे नि निसर्गदत्त महाराज यांच्याकडून मी स्वतःतल्या सत्याशी प्रामाणिक रहायला शकलो.” असं अमूर्त चित्रकार श्रेष्ठ म्हणतात. गुरु शिष्यांचा अत्यंत सहज अनाग्रही संबंधांचा नि मूर्तिमंत सौहार्दाचा प्रत्यय त्यांचा लेख आपल्याला देतो.

१९७४ ते १९८३ या काळात दिल्लीत राहणारे नरेंद्र डेंगळे यांचा गायतोंडेंशी घनिष्ठ संबंध आला होता. त्यांनी त्यांच्या चित्रांचे केले विश्लेषण अत्यंत संवेदनशील मानाने केले आहे. ते त्यांना वेळोवेळी भेटत असत. त्यांच्या चर्चाही होत असत. गायतोंडेंच्या चित्रांविषयी लिहिताना ते म्हणतात “त्यांची कला नैसर्गिक, आत्मशोधक व जागृत जीवनाचा एक सहज अविष्कार होता.” त्यांच्या मते “रंग आकार नि पोत हेच दृष्यकारांना पहायचे निकशबिंदू होत.” गायतोंडेंची उदृत केलेली ही काही उदाहरणे “झेनमधे सर्वात महत्वाची उत्स्फूर्तता व तत्परता. ती ताजी ठेवणं महत्वाचं आहे. “ “सौन्दर्यानुभवात स्मरणशक्तीला स्थान नसतं. कला, आस्वाद व निर्मितीसाठी सदैव जागरूकतेची गरज असते.” तसंच “रंगचित्रणाच्या प्रक्रियेत विचारांना थारा नसतो.” “झेन म्हणजे एका क्षणात होणारी चित्रकार, रंग व कॅनव्हास या सर्वांची युती होते. सर्व समलय होतं.” “रंगचित्रणाची स्फूर्ती केव्हाही, कुठेही उगवते - कधी मासिक चाळताना, नृत्य बघताना, सिनेमा बघताना, वा हालचालीच्या गतीमध्ये.”  

 “बुद्धाची असीम शांतता जर लाभली, तर माझं रंगचित्रण आपोआप थांबेल.”

“कलाकार दुःखात बेचैन असताना सुंदर कलाकृती घडवू शकत नाही.” “चित्र रंगवताना कॅनव्हासपुढे मी विस्मयपूर्ण अवस्थेत उभा असतो.” आणि शेवटचे वाक्य “कलानिर्मिती ही ईश्वरकृपा आहे आणि म्हणूनच वैयक्तिक यशाची गुढी नव्हे.” ही वक्तव्ये खासच प्रतिभाशाली व्यक्तीच्या संवेदनाच व्यक्त करतात. गायतोंडेंच्या स्वभावाचेही - अबोल, अंतर्मुखी, मनस्वी स्वतःमध्ये परिपूर्ण, जीवन आणि चित्रकला यामध्ये तल्लीन असं डेंगळेनी वर्णन केलं आहे.

गायतोंडेंना संगीतकार बारवच्या संगीतात खास रस होता. तसंच हिंदुस्थानी व्हायोलिन हे वाद्य कायम दुःखाशीच जोडलेलं का असावं ही त्यांची खंत होती. “प्रेमात मी सुदैवी आहे.” असे उद्गार ते काढीत असत.

गायतोंडेंची चित्रं ज्या मुंबईच्या पंडोल गॅलरीतून विकली जात तिचे मालक दादीबा पंडोल यांनी लिहिलेल्या लेखात गायतोंडेंचा सहज उदार दृष्टिकोन, चित्रांविषयीची कसलीही, कोणतीही मागणी नसणं नि त्यांचं अध्यात्मिक चिंतन याविषयी ते लिहितात. त्यांच्या आयष्यभर जी परिस्थिती त्यांच्यासमोर आली तिला ते विनातक्रार सामोरे गेले. त्यांच्यापुढे भौतिक सुखाचा विचार नव्हता - असं स्पष्ट प्रतिपादन ते करतात. ते फक्त वर्तमानात कसे जगात होते ते सांगून त्यांच्या अनाग्रही स्वभावाची वाखाणणी दादीबा करतात. त्यांच्या मते “पेंटिंग हा त्यांचा खाजगी अवकाश होता.” हे निखळ सत्य आहे. शेवटी शेवटी ते त्यांच्याशी अस्खलित गुजरातीत बोलल्याचं नंतर त्यांना आश्चर्य वाटतंय.

सुनील काळदाते पॅरिसचे रहिवासी. यांनी गायतोंडेंवर १९९५ मध्ये जी २६ मिनिटांची  तयार केली त्यावेळच्या दिल्लीतल्या त्यांच्या स्टुडिओतल्या अनुभवांवर त्यांनी लिहिलेल्या लेखात ते म्हणतात “सुरवातीला संगीतकार शुबेरवरून माझी व त्यांची वेव्हलेंग्थ जुळली.” संगीताने जोडला गेलेला माणूस तुटत नसावा. एका ऋषीसदृश जीवन जगलेल्या कलावंतांवर त्यांच्या दिनचर्येत कुठेही व्यत्यय न आणता त्यांच्या स्टुडिओत चित्रण करायचं, या अटीवर काम करण्याचं आव्हान सुनीलने पेललं नि एका अप्रतिम फिल्मचा जन्म झाला. तिला पॅरिस बिनाले आर्ट फिल्म फेस्टिवलमध्ये आलेल्या आठशे फिल्म्सपैकी निवडक फिल्मचा मान तर मिळालाच पण त्यांच्या कलाजगतात जगभर कौतुक झालं. गायतोंडेंवर निर्माण झालेली ती एक दुर्मिळ फिल्म त्यांत सुनीलने जे दिसतंय जे घडतंय तेच फिल्ममध्ये चित्रित केलंय.

गंमत म्हणजे या फिल्मसाठी वापरायला खास निवड करून आणलेली शुबेरची संगीत कॅसेट नि त्याच संगीताची गायतोंडेंकडे असलेली ग्रामोफोन रेकॉर्ड नेमकी तीच निघावी हा अतर्क्य असा योगायोग होता की चमत्कार की अंतःस्फूर्तीचा प्रकार होता. पण हे सारं विलक्षण गायतोंडेंच्या बाबतीत घडलं यात काहीच विशेष नाही… नसावं की नियतीचा खेळ की केवळ झेनचं साक्षात घडणं. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे गायतोंडेंनी ही स्वतःवरची फिल्म पाहिलेली नाही. तो योग मात्र आला नाही, हेही अतर्क्यच. पण गायतोंडेंसाठी तर ठीकच. त्यांनी आयुष्यभर जी निरिच्छ वृत्ती दाखवली ती काय वाया थोडीच जाणार ? सदैव विरक्त स्थितीतला हा त्यागी कलावंत नाहीतर प्रीतीश नंदीला दिलेल्या मुलाखतीत म्हणूनच राहिलाय ना “मी संन्यासी आहेच.” फकिरी जीवनाचा बाणा पत्करणाऱ्या कलाकाराला नियतीने केलेला हा एक सलामच !

नितीन दादरावाला यांच्या लेखात सुनील काळदातेबरोबर फिल्म चित्रित करण्यासाठी गेले असताना १०-१२ दिवसात त्यांच्याशी झालेल्या चर्चेचा गोषवारा दिलाय. एक चित्रकार आपलं आयुष्य कसं व्यतीत करतो, त्याचे आदर्शच या लेखात दिसून येतात. नितीनच्या लेखात गायतोंडेंमुळे झालेली ‘झेन’ तत्वज्ञानाशी त्याची ओळख व त्या तत्वज्ञानाचा त्याच्या जीवनावर झालेला सहज परिणाम व त्यांच्या पेंटिंगच्या तंत्राबद्दल विस्ताराने अमूल्य माहिती आलीय. त्यांची काही सूत्रबद्ध वचनं खरं तर मनात चिंतन करण्यासारखीच आहेत.

 

उदा . "माझं पेंटिंग हे एका व्यक्तीच नाही, तर ते मानव जातीच्या वारशाचं पेंटिंग आहे.

- झेनमुळे मी प्रत्येक कृतीविषयी जागरूक झालो.  प्रत्येक गोष्टीकडे तत्वज्ञात्मक दृटीने पाहायला लागलो"

- पेन्टिंग करणं हे समाधीसारखंच आहे." "रमण महर्षी, पॉल क्ली  हे माझे गुरु होते."

- "भक्तिमार्गाचा शेवट म्हणजे ज्ञानमार्ग"

आणि त्याच एक अतिशय महत्वाचं नि जीवनाचं जणू सार सांगणारच वक्तव्य आहे, ते म्हणजे

- "यु कॅन नॉट पझेस एनीथिंग" (कुठलीही गोष्ट तुमच्या मालकीची नसते.) यालाच समांतर अशा अर्थच एक वाक्य गायतोंडे मनोहर म्हात्रेंकडे बोलले होते ' ते होत -

- " माझ्या जगण्यावर कोणाचा अधिकार नाही " वास्तवाची एवढी सूत्रबद्ध मांडणी एखाद्या विरक्त माणसाशिवाय आणखी कोण करू शकतो ?

हा तर खराखुरा सन्यासी चित्रकार. सर्वांच्या पल्याड पोहोचलेला, अंतर्यामी स्थिरचित शांत असलेला. केवळ स्व-स्वरुपात विलीन होणारा, विसर्जित झालेला.

तरीही या लोभस पुस्तकातल्या गायतोंडेंच्या मुलाखती नि संवाद या गोष्टी माझ्याकडून अस्पर्शितच  राहिल्यात याची मला जाणीव आहे. त्यात तर त्यांच्या प्रतिभादर्शी व्यक्तिमत्वाच्या ज्ञानाचा, विचारांचा, कलेचा, सौदंर्यदृष्टीचा नि संवेदनांचा खजिनाच भरलाय. या मुलाखतींपैकी काही मुलाखतींची अनुवाद करण्याची संधी सुदैवानं  मला मिळाली त्यामुळे या पुस्तकाशी जडलेलं माझं नातं हे खरोखरीच अमोल आहे. या पुस्तकाचं वाचन हा एक अतिशय आनंददायक भाग आहे. पुस्तक वाचायला सुरुवात केल्यावर आपण त्याच्या मोहात पडतो. साऱ्या कलावंतांनी चित्रकार, शिल्पकार, नर्तक नट - नट्या याचबरोबर कलेचे विद्यार्थी कलासंस्था, वाचनालये, सार्वजनिक संस्था, म्युझियम, आर्ट गॅलऱ्या नि सर्व कलाविषयक उपक्रमातील सर्वानी हे पुस्तक विकत घेऊन वाचावं आणि  संग्रही ठेवावं असंच आहे यात तिळमात्र शंका नाही. यासाठी "चिन्ह" प्रकाशन व ‘गायतोंडे’ ग्रंथाचे सर्व लेखक, अनुवादक, प्रकाशचित्रकार, सहकलाकार व पूर्ण सहकारी या सर्वांच्या परिश्रमांमुळे हा ग्रंथ सर्वार्थाने एक देखणा अभिजात ग्रंथ झालाय.

गायतोंडेंच्या रंगचित्रांतून सतत काहीतरी स्फुरल्यासारखं वाटत राहतं. चैतन्यदायी स्पंदन त्यातून अविरत व्यक्त होत राहतात. त्यांनी निसर्गातून नि तत्वज्ञानातून जे नि जसं कांही पाहिलं ते त्यांच्या चिंतन-मननातून नि वाचनातून आपसूकच चित्रात प्रगट होत राहिलं. झेन बुद्धीझमच्या वाचनामुळे त्यांचा मानसिक रियाझ उत्तम झाला होता. अत्यंत  शांत निर्विकार मनाने एकदा का ते कॅनव्हास पुढे उभे राहिले, की त्यांना उत्स्फूर्तपणे पेंटिंग सुचत राही. रंग नव्याने उमगत. त्यांना चित्रांसाठी मूळ प्रेरणा रंगातूनच मिळत.

त्यांच्या चित्रातल्या रंगांची आभा विलक्षण नवी असायची आणि ती चित्रं पाहताना अदभूताचं नि विस्मयाचं दर्शन व्हायचं. अन्यथा एका भयंकर जीवघेण्या अपघातातून सावरलेल्या गायतोंडेंनी एवढी नियतीवर मात करणारी श्रेष्ठ कला निर्माणच केली नसती .

खरं म्हणजे वासुदेव गायतोंडे हे एका प्रकारे पौर्वात्य घाटणीचे व विचारसरणीचे खरेखुरे देशी चित्रकार होते असं म्हणणं कदाचित जास्त योग्य ठरेल. त्यांची चित्रही शांत, उद्दात, निरागस व काहीशी अमूर्त वाटतात. सतत एका अज्ञाताचा, अमूर्ततेचा त्यांना ध्यास होता. कलेचं हाती घेतलेला वसा त्यांनी शेवटपर्यंत सोडला नाही. संत सोहिरोबानाथ आंबिये यांचं एक प्रसिद्ध पद आहे. त्यात ते म्हणतात - "हरिभजनावीण काळ घालवू नको रे ! अंतरीचा ज्ञानदीप मालवु नको रे !!” त्यांच्या अभंगाशी गायतोंडे यांचं जणू एक अतूट नातं असावं आणि म्हणूनच त्यांच्या चैतन्यमय, ओजस्वी रंगातल्या असंख्य रंगचित्रांतूनच, त्यांच्या अंतर्यामीच्या सौन्दर्यदृष्टीचा रंगोत्सव - ज्ञानोत्सव असाच अविरत उजळत राहिलाय…

समाप्त  …

या विषयी अधिक जाणून घेण्यासाठी फेसबुकाच्या गायतोंडे पेजला भेट दया !

https://www.facebook.com/Gaitonde%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A5%8B%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A5%87-164757170298118/?ref=bookmarks

निवडक चिन्ह च्या सवलत योजनेत सहभागी व्हा आणि ३००० रुपये किमतीचा गायतोंडे महाग्रंथ चक्क भेट मिळवा.

अधिक माहितीसाठी 90040 34903 या नंबरवर फोन करा किवा whatusp मेसेज करा.