न संपणाऱ्या शोधाची कहाणी… ८

‘गायतोंडे’ चित्रांचाही काळाबाजार...

दुसरा किस्सा आहे तो मूळ चित्र ‘फेक’ ठरवलं जाण्याचा. जेजे— मधली आमच्या किती तरी नंतरच्या बॅचला असलेली एक मुलगी लग्नानंतर दिल्लीला गेली. मुंबईत असताना ती एका मोठ्या गॅलरीत काही काळ नोकरी करत होती, साहजिकच चित्रांचे सारे व्यवहार तिला ठाऊक. मूळची ती श्रीमंत. लग्नही अशाच घरी झालेलं. दिल्लीत गेल्यावर तिला कधी तरी गायतोंडे यांच्या स्टुडिओत जायची संधी मिळाली. स्टुडिओत असलेलं एक पेंटिंग तिला आवडलं, म्हणून तिनं गायतोंडे यांना ते मला विकत देता का विचारलं, तर त्यांनी सरळ नकार दिला. म्हणाले, ‘माझं सर्वात आवडतं पेंटिंग आहे ते, मी मरताना मला ते समोर हवं आहे मला नाही विकायचं ते,‘ वगैरे. पण मग नंतर तिनं ते त्यांच्याकडून मिळवलंच.

त्याला आता 17-18 वर्षं झाली. अलीकडे गायतोंडे यांच्या चित्रांचे भाव गगनाला भिडू लागले, तेव्हा कुणी तरी लिलाव कंपनीचा माणूस तिच्याकडे आला आणि आणि तिच्या पश्चात तिच्या नवर्‍याकडून लिलावात चित्र टाकतो म्हणून चित्र घेऊन गेला. हिनं खूप आकांडतांडव केलं, पण उपयोग झाला नाही. मग एके दिवशी हिला कळलं की लिलाव कंपनीनं ते चित्र मूळ आहे का ते पाहण्यासाठी ज्या व्यक्तीला दाखवलं तिनं ते चित्र ‘फेक’ असल्याचं लिहून दिलंय. हिनं ते ऐकलं आणि भडकलीच. ज्या व्यक्तीनं ते लिहून दिलं होतं तिला जाऊन तो सारा पत्रव्यवहार दाखवला, फोटो दाखवले आणि पैसे कसे दिले ते सांगू म्हणून विचारलं, तेव्हा ते चित्र ‘फेक’ आहे सांगणार्‍या व्यक्तीनं तिची माफी मागितली.

ती सांगत होती की या क्षेत्रातही आता माफिया उतरले आहेत - आर्ट माफिया. ते ठरवतात की कुठलं चित्र कुठ कसं उचलायचं, कधी त्याची किंमत वाढवत न्यायची वगैरे. लिलावात त्यांच्याशिवाय तुम्ही चित्र टाकूच शकत नाही, आणि टाकलंच समजा तर त्याला फार बोली लावली जाणार नाही ना याची सारी काळजी ते घेतात. त्यासाठी कुठल्याही टोकाला जायची त्यांची तयारी असते. गायतोंडे यांची सार्‍या आयुष्यभराची कलानिर्मिती इतर चित्रकारांच्या निर्मितीच्या मानानं तुलनेनं कमी असल्यानं, या लोकांमध्ये गायतोंडे यांना प्रचंड मागणी आहे. ती जे काही सांगत होती ते ऐकून अंगावर अक्षरशः काटा आला. कुठं आयुष्यभर कलानिर्मितीचा ध्यास घेऊन जगलेलं तडजोडविरहित लोकविलक्षण आयुष्य, तर कुठं हे पै-पैशासाठी हपापलेलं आणि त्यासाठी कुठल्याही थराला जायची तयारी असलेलं लाजिरवाणं जिणं. या सार्‍याची सांगडच मुळी कशी घालायची हेच कधी कधी कळेनासं होतं.

तिसरा किस्सा आहे तो ‘फेक’ चित्रं कशी होतात त्याचा. मुंबईच्या कलावर्तुळात विख्यात (खरं तर कुख्यात असाच शब्द इथं योग्य आहे) असलेल्या एका अतिविशाल महिलेनं आपल्या संग्रहातलं एक चित्र विकायला काढलं. ते गायतोंडे यांचं आहे असा तिचा दावा होता. माझ्या पत्नीला तिनं ते दाखवलं. तिनं मी गायतोंडे यांची चित्रं जमवत असल्यानं त्या चित्राचा फोटो काढला आणि मला दाखवला. मी ते चित्र पाहून अवाक झालो. हे असलं काम गायतोंडे यांनी कुठल्या काळात केलं असेल याचा विचार करकरून माझी मती गुंग झाली. बरं, त्या चित्राचा आकार गायतोंडे यांच्या अन्य चित्रांच्या आकारांना सूट व्हावा तर तेही नाही. रंग लावण्याची पद्धत तर अत्यंत तिसर्‍या दर्जाची. आणि मुख्य म्हणजे हे असले चित्रविषय घेऊन आयुष्यात कधी गायतोंडे यांनी अशी चित्रं रंगवली असतील यावर माझा विश्वासच बसेना. त्यावर गायतोंडे यांची सहीदेखील नव्हती. ना मागे, ना पुढे. म्हटलं, कशावरून हे गायतोंडे यांचं चित्र ? तर त्यावर त्या बाईचं म्हणणं असं होतं की ती सही जो आकार चित्रात रंगवला होता त्यातच होती, आणि तिनं ती माझ्या पत्नीला त्यातून काढून दाखवली. पण तिला जी सही त्या चित्रात दिसत होती ती काही माझ्या पत्नीला प्रयत्न करकरूनदेखील दिसत नव्हती. मी माझ्या पत्नीला तो फोटोदेखील फाडून टाकायला सांगितला आणि विषय बंद करून टाकला.

काही दिवसांनी एक ज्येष्ठ चित्रकार स्नेही भेटले. बोलता बोलता गायतोंडे यांच्या चित्रांचा कसा काळाबाजार चालला आहे म्हणून सांगू लागले. काय झालं म्हणून विचारलं, तर असं असं एक चित्र आपल्याकडे ते गायतोंडे यांचं आहे का म्हणून विचारायला कुणी तरी आलं होतं म्हणून सांगू लागले. ते जे चित्र सांगत होते ते तेच चित्र असावं याची माझी खात्री पटली. म्हणून मग पण मी त्यावर गायतोंडे यांची सही कुठं होती असं विचारलं, तर त्यांनी चित्रात जो आकार रेखाटला होता त्याचं वर्णन करून ती सही नेमकी कुठल्या अवयवावर होती त्याचं वर्णन केलं. तर ते तेच चित्र निघालं. त्यांनी ते चित्र गायतोंडे यांचं नाही म्हणून ठामपणे सांगितलं आणि परत पाठवलं. पण म्हणाले, ती गोष्ट तिथं संपली नाही.

काही दिवसांनी मुंबईच्या कलावर्तुळात प्रसिद्ध असलेली आणखी एक अतिविशाल महिला त्यांच्याकडे तणतणत आली आणि म्हणाली, ‘तुम्हाला गायतोंडे यांची चित्रं सर्टिफाय करायचा अधिकार कोणी दिला? पुन्हा जर असं काही केलं तर तुम्हाला तुरुंगात टाकेन. तुरुंगात खितपत बसावं लागेल, लक्षात ठेवा. ते चित्र मी सर्टिफाय केलंय. मला ते करण्याचा अधिकार आहे,’ इत्यादी आरडाओरडा करून, प्रचंड शिव्याशाप घालून ती महिला निघून गेली. या गृहस्थांच्या पत्नीला त्या घटनेचं गांभीर्य लक्षात आलं. तिनं ते सारं दुसर्‍या दिवशी सकाळी मॉर्निंग वॉकच्या वेळी मुंबईच्या पोलिस कमिशनरांच्या पत्नीच्या कानांवर घातलं. नंतर नक्की काय झालं कुणास ठाऊक. ती अतिविशाल महिला त्यांच्याकडे रडत रडत आली आणि माफी मागून निघून गेली. पण त्या दोन्ही अतिविशाल महिलांचा उच्च वर्तुळात असलेला एकूण वावर पाहता ते चित्र नंतर विकलं गेलं नसेल यावर मी तरी कधीच विश्वास ठेवणार नाही.

मी निरीश्वरवादी आहे, मी नशीब वगैरेदेखील मानत नाही, पण आयुष्यात आपण जी काही वाईट कृत्यं करतो त्याची फळं मात्र आपल्याला याच जन्मात भोगावी लागतात यावर मात्र माझी श्रद्धा आहे. त्या अतिविशाल महिलांना पुढं प्रचंड कौटुंबिक समस्यांना तोंड द्यावं लागलं. भयंकर आरिष्टांना सामोरं जावं लागलं. आता मुंबई सोडून दूर गेल्याला मला जवळ जवळ चार एक वर्षं झाली आहेत. मुंबईच्या कलावर्तुळाशी असलेला माझा संपर्क 1998 नंतर मी क्रमशः कमी कमी करून आता तर पूर्णतः संपवून टाकला आहे. त्या महिला अद्याप हयात आहेत किंवा नाहीत हेही मला आता ठाऊक नाही, ज्या गावाला आपल्याला जायचं नाही तिथला पत्ता तरी कशाला विचारायचा, म्हणून मी—ही त्याविषयी कधी चौकशीदेखील केलेली नाही. कधी तरी हे लिहिणं गरजेचं होतं, सतत मनात खदखदत होतं म्हणून मी ते इतकी वर्षं साठवून डोक्यात ठेवलं होतं. हे लिहिल्यानंतर आता मी त्यातून मोकळा झालोय, सारं काही विसरूनदेखील गेलोय. इत:पर याविषयी मी आता जास्त काहीही बोलू इच्छित नाही, आणि कुणी ते मला विचारूही नये.

++++++++

वि. सू. ३००० रुपये किंमतीचा हा ग्रंथ प्रकाशनपूर्व सवलतीमध्ये २००० रुपयातच उपलब्ध आहे.त्यात सहभागी होण्यासाठी ९००४० ३४९०३ या नंबरवर तुमचं नाव, पत्ता आणि ई-मेल आय डी एसेमेस करा आणि प्रकाशनाच्या दिवशीच ग्रंथ घरपोच मिळवा.

न संपणाऱ्या शोधाची कहाणी… ८

'गायतोंडे' : फेक चित्रांच्या कहाण्या...

‘गायतोंडे‘ ग्रंथाची घोषणा कर्णोपकर्णी होताच सर्वात जास्त त्रास दिला असेल तर तो गायतोंडे यांच्या तथाकथित संग्राहकांनी. वेळीअवेळी येणार्‍या त्यांच्या दूरध्वनांनी काही काळ मी त्रस्तच झालो होतो. सार्‍यांचं म्हणणं काय तर ’आम्हाला तुम्हाला भेटायचंय.’ ते ऐकून ‘अरे, आपण एवढे लोकप्रिय झालो की काय?‘ असं काही तरी वाटून उगीचच मला विचित्र वगैरे वाटू लागलं होतं. ‘का भेटायचंय?‘ विचारलं तर सांगायचे, ‘गायतोंडे यांची काही चित्रं आमच्या संग्रहात आहेत ती तुम्हाला दाखवायची आहेत.’ पण ‘मलाच का दाखवायची आहेत?’ विचारलं तर ‘पुस्तकात छापायची आहेत‘ हे एवढं एक खरं खरं उत्तर सोडून जी काही नानाविध गमतीदार उत्तरं यायची ती प्रचंड मनोरंजक असायची. पण मग त्यांना उगीचच मी भिवंडीजवळ राहतो, तुम्हाला ते खूप लांब पडेल, वगैरे सांगून घाबरवायचो. खरं तर मी राहतो त्या ठिकाणाहून भिवंडी 11 किलोमीटर दूर आहे, पण ही मात्रा चांगलीच लागू पडायची. तरी काही जण मात्र तिथपर्यंत पोहोचायचेदेखील.

असेच एक गृहस्थ भिवंडी वगैरेला भीक न घालता पुढं आले. त्यांना अधिक पुढं न येऊ देणं आवश्यक होतं, म्हणून मग मीच पुढं सरसावलो. ‘किती चित्रं आहेत तुमच्यापाशी गायतोंडे यांची?’ तर म्हणाले, ‘मोजली नाहीत... खूप आहेत. ऑईल, ड्रॉइंग, स्केचेस, ग्राफिक्स, सारं काही आहे आपल्याकडे. आणि हो, तुमच्या त्या बॉम्बे स्कूलचे खूप आर्टिस्ट आहेत आपल्याकडे.‘ ‘पण मलाच का दाखवायची आहेत तुम्हाला ती चित्रं?’ तर म्हणाले, ‘तुमचं खूप नाव ऐकलं आहे, तुमचं कामदेखील खूप मोठं आहे. आणि आता तुम्ही गायतोंडे यांच्यावर पुस्तकदेखील काढताय असं वर्तमानपत्रात वाचलं, म्हणून तुम्हाला सारी चित्रं दाखवावीशी वाटली. त्यासाठीच मी तुमच्याकडे येऊ इच्छितो.‘ आता इतकं ऐकून घेतल्यावर मला गुगली टाकणं भाग होतं, आणि मी तो टाकला. ‘अहो, एवढी मोठी चित्रं तुम्ही कशी आणाल? शिवाय टोल नाका, जकात या भानगडीत फार वेळ वाया जाईल हो तुमचा.’ तर म्हणाले, ‘फार मोठी नाहीत हो चित्रं, गाडीत सहज मावतील, काळजी करू नका, मी मॅनेज करतो सारं.’ त्यांच्या तोंडून हे ऐकलं आणि माझी खात्री झाली, की नक्कीच ही सारी चित्रं ‘फेक’च असणार.

आणि तसंच झालं. पाहता क्षणीच ती चित्रं ‘फेक’च आहेत हे माझ्या लक्षात आलं. ते गृहस्थ मात्र त्या चित्रांचं गुणगान गाण्यातच मग्न होते. गायतोंडे यांच्या प्रत्येक चित्रामधून सतत भावत राहणार्‍या, झिरपत राहणार्‍या एका विलक्षण निर्लेप शांततेचा त्या चित्रांत कुठं मागमूसदेखील नव्हता. तिसर्‍या दर्जाच्या कला शिक्षण संस्थेतून शिक्षण घेतलेल्या चौथ्या किंवा पाचव्या दर्जाच्या चित्रकारानं केलेलं ते काम होतं. ती चित्रं गायतोंडे यांची आहेत असं सांगणं हा गायतोंडे यांचा ढळढळीत अपमान होता. गायतोंडे यांनी चित्रासाठी किंवा चित्रकार होण्यासाठी काय त्याग केला? काय काय सोसलं? काय काय भोगलं? हे जरादेखील ठाऊक नसलेल्या, किंबहुना त्याची पुसटशीदेखील कल्पना नसलेल्या अत्यंत निरक्षर आणि निर्बुद्धांनी (त्यांना दोन पाय आहेत म्हणून माणसं म्हणायचं, नाही तर ती जनावरंच.) केलेला चित्रं काढण्याचा, विकण्याचा आणि विकत घेण्याचा शुद्ध बेशरम व्यवहार म्हणजे ती चित्रं होती, एवढंच फार तर त्यांविषयी म्हणता येईल. मला जे म्हणायचं आहे ते शक्य तितक्या सौम्य आणि सभ्य भाषेत मांडायचा मी प्रयत्न करतोय, याची कृपया दखल घ्यावी. 

समोर आणा,
चाळीसच्या दशकातले जेजेत प्रवेश घ्यायला विरोध करणारे, शिक्षणाला कपर्दिकही न देणारे आणि कुडाळदेशकर वाडीतल्या जिन्याच्या खांबाला बांधून पोराला पट्ट्यानं बडव बडव बडवणारे जमदग्नी वडील.
समोर आणा,
पन्नासाच्या दशकात समोर दिसणार्‍या मॉडेलचंच सारखं चित्र काढावं लागेल म्हणून जेजे स्कूलमधली सरकारी नोकरी नाकारणार्‍या तरुण गायतोंडे यांचा आत्मविश्वास.
समोर आणा,
वयाच्या चाळिसाव्या वर्षी घरादाराचे पाश तोडून मुंबई सोडून दिल्लीसारख्या परमुलखात जाऊन स्थायिक होण्याचा निर्णय घेणारे गायतोंडे.
समोर आणा,
आधी प्रेमाच्या आणाभाका घेऊन विवाहाला तयार झालेली आणि नंतर रॉकफेलर शिष्यवृत्ती मिळवून गायतोंडे अमेरिकेत जाताच दुसर्‍याशी विवाह करून मोकळी झालेली प्रेयसी.
समोर आणा,
दिल्लीत राहूनदेखील उदरनिर्वाहासाठी कुठलीही व्यावसायिक कामं न करता अखेरपर्यंत आपल्या पेंटिंगशीच एकनिष्ठ राहिलेले गायतोंडे.

समोर आणा, 

कॅनव्हास-रंगाला पैसे नसताना कागद आणि शाई खरेदी करून त्यावर नंतर अजरामर झालेली शेकडो कॅलीग्राफिक
ड्रॉइंग्ज रेखाटणारे गायतोंडे. 
समोर आणा,
साठीच्या उंबरठयावर असताना जीवघेण्या अपघातात सापडून कायमच्या शारीरिक व्यंगांचा सामना करत तब्बल आठ-नऊ वर्षं कोर्‍या कॅनव्हाससमोरच्या खुर्चीत बसून पेंटिंग सुरू होण्याची वाट पाहत बसणारे गायतोंडे.

हे सारं सारं समोर आणा, म्हणजे मग आजवर ‘चिन्ह’नं का पोटतिडकीनं हे सगळं समोर आणलं, मांडलं, ते समजून घेता येईल, आणि सारं आयुष्य केवळ चित्र आणि चित्रकलेसाठी संन्यस्त वृत्तीनं जगलेल्या अशा चित्रकाराच्या चित्रांची आपण केवळ आपल्या पोटाची वीतभर खळगी भरण्यासाठी ‘फेक’ चित्रं तयार करून केवढं मोठं गुन्हेगारी कृत्य करतो आहोत याची जाणीव होऊन किंचितशी तरी लाज वाटेल, शरम वाटेल.

जे गृहस्थ गायतोंडे यांची तथाकथित चित्रं घेऊन माझ्यापाशी आले होते. त्यांना या सार्‍याची किंचितदेखील जाणीव नसावी, आणि ती करून घेण्याची गरजदेखील त्यांना भासली नसावी. त्यांना फक्त स्वारस्य होतं ते ‘ही मी विकली तर मला याचे किती लाख किंवा कोटी जास्त मिळतील’ यात, बस फक्त यात. आणि यातच. त्यांना मी गायतोंडे यांच्यावर किती काम केलं आहे? काय काम केलं आहे? त्यासाठी किती काळ वेचला? वगैरे गोष्टींत काही एक रस नव्हता. ‘चिन्ह’चे अंक नुसते वरवर पाहण्यातदेखील त्यांना स्वारस्य नव्हतं. त्यांना जमली तर ती सारीच्या सारी चित्रं या ग्रंथात छापून आणायची होती. त्यांच्या संग्रहात असलेली ती सारी चित्रं कशी आणि किती मौल्यवान आहेत, आणि ती सारी कशी खरी खरी आहेत, हे पटवून देण्यासाठी ते ज्या काही कहाण्या मला सांगत होते, त्या केवळ चित्तचक्षुचमत्कारिक होत्या यात शंकाच नाही.

या सार्‍या कहाण्या मी आधी कितीदा तरी वेगवेगळ्या चित्रकारांच्या संदर्भात ऐकल्या असल्यानं माझा त्यांवर विश्वास बसणं केवळ अशक्य होतं. पण त्या ऐकल्या मात्र आणि या चित्रांचं उगमस्थान कोठं असावं याची किंचितशी कल्पना मला आली... आणि ती नंतर खरीही ठरली. गायतोंडे यांना सतत पैशाची गरज असायची. मग ते आपल्या मित्रांना कशी भेट म्हणून पेंटिंग्ज द्यायचे आणि त्यांच्याकडून कसे पैसे घ्यायचे, याचे उल्लेख वारंवार त्यांच्या बोलण्यात येऊ लागल्यावर मात्र माझा संयम सुटला. आणि त्यांना मी स्पष्टपणे सांगून टाकलं की ‘तुमच्या संग्रहातली ही सारीच्या सारी चित्रं तद्दन ‘फेक’ आहेत, फालतू पोटार्थी चित्रकारांकडून गुन्हेगारी प्रवृत्तीच्या नीच आणि नालायक दलालांनी काढवून घेतलेली ती सारी चित्रं आहेत. तुम्हाला कुणी तरी फसवलं आहे.’ तर त्यावर मग ते गृहस्थ मला जागतिक लिलाव कंपन्या आणि त्यांची माणसं या चित्रांसाठी कशी आपल्या पाठीशी लागली आहेत हे सांगू लागले. ही चित्रं विकणं आपल्या दृष्टीनं काहीच अवघड काम नाही असं ते मला भासवत होते. म्हणजे एवढं सांगितल्यावरदेखील ती ‘फेक’ चित्रं ज्यांनी कुणी त्यांच्या गळ्यात बांधली होती, त्यांना ती ते परत करणार नव्हते, तर आणखी कुणाच्या तरी गळ्यात ते ती घालणार होते. हे तर आणखीनच भयंकर होतं. यावर ‘जे कोणी ती घेत असतील त्यांना ती जरूर देऊन टाका आणि मोकळे व्हा,’ असा सल्ला (?) देऊन संभाषण आटोपतं घेण्यापलीकडे मला दुसरं काही करता येत नव्हतं. त्यावर पुन्हा ‘ग्रंथाला काही मदत लागली तर जरूर सांगा, काही प्रायोजक वगैरे आहेत आपल्याकडे,‘ हेही अर्थात ऐकून घ्यावं लागलं. गायतोंडे यांची (फेक) चित्रं विकत घेऊन झाली होती. आता ती सारी चित्रं कशी खरी आहेत हे सांगण्यासाठी वापर करावा म्हणून ती व्यक्ती चक्क मलाच विकत घेऊ पाहत होती. या प्रसंगानंतर मात्र मी कानाला खडा लावला.

++++++++

वि. सू. ३००० रुपये किंमतीचा हा ग्रंथ प्रकाशनपूर्व सवलतीमध्ये २००० रुपयातच उपलब्ध आहे.त्यात सहभागी होण्यासाठी ९००४० ३४९०३ या नंबरवर तुमचं नाव, पत्ता आणि ई-मेल आय डी एसेमेस करा आणि प्रकाशनाच्या दिवशीच ग्रंथ घरपोच मिळवा.